پیشینه
قتل رئیس جمهور هوتویی رواندا، جووینال هابیاریمانا، در 6 آوریل 1994 منجر به بروز جنگ داخلی در رواندا شد. افراط گرایان هوتو در جبهه جمهوری خواهان ملی برای توسعه و دموکراسی، و نیروی نظامی رواندا پویش نابودسازی علیه هوتوهای میانه رو و تمامی اقلیت توتسی به راه انداختند. زمانی که جنگ داخلی و نسل کشی در رواندا در ژوییه 1994 خاتمه یافت، بیش از 800.000 نفر رواندایی به قتل رسیده بودند.
به دنبال خشونت‌های هولناکی که در این 100 روز واقع شده بود، شورای امنیت سازمان ملل متحد، به موجب قطعنامه 955 در تاریخ 8 نوامبر 1994، دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا را برای ” محاکمه افراد مسئول نسبت به نسل‌کشی و دیگر نقض‌های شدید حقوق بین‌الملل بشردوستانه که در قلمرو رواندا و کشورهای همسایه آن، و در فاصله اول ژانویه 1994 تا 31 دسامبر 1994 واقع شده اند” تاسیس کرد. این دادگاه در آروشا، تانزانیا واقع شده و دفاتری در کیگالی، رواندا نیز دارد. شعبه تجدیدنظر دادگاه نیز در لاهه، هلند واقع شده است.
از زمان آغاز به کار دادگاه در سال 1995، 93 نفر که مسئول نقض های شدید حقوق بین‌الملل بشردوستانه ارتکاب یافته در رواندا در سال 1994 بودند، محاکمه و محکوم شدند. درمیان این افراد فرماندهان نظامی، مقامات دولتی، سیاستمداران، تجار و همچنین رهبران مذهبی، رهبران گروه های شبه نظامی و افراد تاثیرگذار در رسانه‌ها دیده می شوند.
این دادگاه، به همراه سایر دادگاه‌ها و محاکم کیفری بین‌المللی و مختلط، نقش مهمی در ایجاد یک نظام عدالت کیفری بین‌المللی قابل اتکا ایفا کردند و رویه قضایی قابل توجهی در رابطه با نسل کشی، جنایت علیه بشریت، جرایم جنگی و همچنین انواع مسئولیت‌های فردی و فرمانده ایجاد کردند.
پرونده‌های مهم
در 9 ژانویه 1997 دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا اولین رسیدگی خود را آغاز کرد، این پرونده یکی از مهمترین پرونده های حقوق بین‌الملل بود: دادستان علیه ژان پل آکایسو. در جریان نسل کشی رواندا در سال 1994، ژان پل آکایسو شهردار تابا، شهری که در آن هزاران توتسی به صورت سازمان یافته مورد تجاوز قرار گرفته، شکنجه شده و به قتل رسیدند. در آغاز رسیدگی به این پرونده، آکایسو با دوازده مورد اتهامی چون نسل کشی، جنایت علیه بشریت و نقض ماده 3 مشترک کنوانسیون های ژنو (قتل، شکنجه ورفتار بی رحمانه) رو به رو بود. در ژوئن 1997، دادستان سه مورد اتهامی دیگر تحت عنوان جنایت علیه بشریت و نقض ماده 3 مشترک و پروتکل الحاقی دوم برای تجاوز، رفتار غیرانسانی و حملات تحقیرآمیز را به موارد اتهامی وی افزود. در این موارد افزوده شده تجاوز برای اولین بار در تاریخ حقوق بین الملل، به عنوان یک عامل نسل کشی عنوان شده بود. در دوم سپتامبر 1998، دادگاه بین المللی کیفری رواندا، آکایسو را برای 9 مورد نسل‌کشی، تشویق و تهییج مستقیم و عمومی نسل‌کشی و جنایت علیه بشریت نابودسازی، قتل، شکنجه، تجاوز و سایر رفتار غیرانسانی گناهکار شناخت. در جریان پرونده آکایسو، برای اولین بار یک محکمه بین‌المللی به تفسیر تعریف نسل‌کشی مطابق کنوانسیون منع و مجازات جرم نسل‌کشی میپردازد.
علاوه بر تفسیر تعریف نسل‌کشی، دادگاه بین‌الملل کیفری برای رواندا همچنین نشان داد که جرم تجاوز “تعرض فیزیکی با ماهیت جنسی است که در شرایط زور و اجبار ارتکاب مییابد” (پاراگراف 598، دادستان علیه آکایسو) و تاکید کرد که تجاوز جنسی مانند سایر جرایم منجر به وقوع نسل‌کشی خواهد شد چنانچه با قصد خاص نابودی کامل یا بخشی از یک گروه مشخص ارتکاب یابد.
همچنین از دیگر پرونده‌های قابل توجه دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا، پرونده‌ی فردیناند ناهیمانا و ژان بوسکو بارایاگویزا، مدیران رادیو تلویزیون میل کالینز، و پرونده‌ی حسن انگیز، موسس و مدیر روزنامه کانگورا، است. دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا رسیدگی به پرونده این سه متهم را در یک رسیدگی واحد انجام داد که عموما به نام پرونده رسانه معروف است. در این رسیدگی برای اولین بار پس از نورنبرگ، نقش رسانه به عنوان بخشی از حقوق بین‌المللی کیفری مورد بررسی قرار گرفت. در سال 2003، ناهیمانا، بارایاگویزا و انگیز به ارتکاب نسل‌کشی، توطئه و برنامه‌ریزی برای نسل‌کشی، تشویق و تهییج مستقیم و عمومی به ارتکاب نسل‌کشی و جنایت علیه بشریت محکوم شدند.
صلاحیت دادگاه بین‌المللی کیفری برای رواندا
صلاحیت موضوعی: مطابق اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا، این دادگاه صلاحیت رسیدگی به جرایم نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت و نقض شدید حقوق بین‌الملل بشردوستانه را دارد.
نسل‌کشی
به موجب ماده 2 اساسنامه، دادگاه صلاحیت رسیدگی به هر یک از اقدامات برشمرده شده را چنانچه با قصد از بین بردن کامل و یا بخشی از یک گروه ملی، نژادی، قومی و یا مذهبی، انجام شوند؛ دارد
- قتل اعضا گروه
- ایراد آسیب جسمی و یا روانی جدی به اعضا گروه
- قرار دادن عمدی یک گروه در وضعیت نامناسبی که منجر به نابودی کامل یا جزیی از آن گروه شود
- انجام اقداماتی که با قصد جلوگیری از زاد و ولد در گروه انجام شود
- انتقال اجباری فرزندان از یک گروه به گروه دیگر
موارد زیر باید مجازات شوند:
- نسل‌کشی
- توطئه برای ارتکاب نسل‌کشی
- تشویق و تهییج مستقیم و عمومی برای ارتکاب نسل‌کشی
- شروع به ارتکاب نسل‌کشی
- معاونت در ارتکاب نسل‌کشی
جنایت علیه بشریت
مطابق ماده 3 اساسنامه دادگاه بین‌المللی کیفری برای رواندا محکمه صلاحیت رسیدگی به جرایم زیر را چنانچه در چارچوب یک حمله گسترده یا سازمان یافته علیه یک جمعیت غیرنظامی، به دلایل ملی، سیاسی، قومی، نژادی یا مذهبی ارتکاب یابند را دارد:
قتل، نابودسازی، بردگی، تبعید، زندانی کردن، شکنجه، تجاوز جنسی، تعقیب و آزار یک گروه به دلایل سیاسی، نژادی و مذهبی و در نهایت دیگر اقدامات غیر انسانی.
نقض ماده 3 مشترک کنوانسیون‌های ژنو و پروتکل الحاقی دوم
مطابق ماده 4 اساسنامه تخطی از مقررات ماده 3 مشترک میان کنوانسیون‌های ژنو برای حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه و پروتکل الحاقی دوم قابل رسیدگی است. این تخلفات شامل موارد زیر است اما محدود به این موارد نیست:
- تعرض و تخلف نسبت به جان، سلامتی روحی و جسمی افراد، خصوصا قتل و رفتار بی‌رحمانه از قبیل شکنجه، قطع عضو و یا مجازات بدنی،
- مجازات‌های جمعی
- گروگانگیری
- اقدامات تروریستی
- تجاوز به حیثیت افراد، خصوصا رفتار اهانت و تحقیر آمیز، نجاوز جنسی، وادار ساختن به روسپیگری و هر گونه عمل ناشایست
- غارت
- زندانی کردن و اعدام بدون حکم قبلی دادگاهی که در آن کلیه تضمیناتی که توسط ملل متمدن شناخته شده است، رعایت شود
- تهدید به ارتکاب هر یک از موارد پیش گفته
صلاحیت شخصی: دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا صلاحیت رسیدگی به جرایم ارتکاب یافته توسط اشخاص حقیقی را دارد.
صلاحیت زمانی و مکانی: مطابق ماده 1 و 7 اساسنامه دادگاه صلاحیت رسیدگی به جرایمی را که در قلمرو رواندا ارتکاب یافته و یا موارد نقض جدی حقوق بین‌الملل بشردوستانه توسط شهروندان رواندا در کشورهای همسایه را دارد. صلاحیت زمانی دادگاه به مدت زمان اول ژانویه 1994 تا 31 دسامبر 1994 محدود است.
سازوکار سازمان ملل متحد برای دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا
سازوکار سازمان ملل متحد برای دادگاه کیفری بین‌المللی در سال 2010 توسط شورای امنیت ایجاد شد و وظیفه آن انجام برخی از وظایف اصلی بود که پیش از این توسط دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا و دادگاه کیفری بین‌المللی برای یوگسلاوی سابق انجام می‌شد. دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا، آخرین رای بدوی خود را در 20 دسامبر 2012 در پرونده‌ی گیراباتوار صادر کرد و پس از آن سایر اقدامات قضایی دادگاه مربوط به مرحله تجدیدنظر می‌باشد. از اکتبر 2014 تنها یک پرونده که خود شامل 6 درخواست تجدیدنظرخواهی است در برابر شعبه تجدیدنظر دادگاه مفتوح است. یک رای تجدیدنظر دیگر در پرونده گیراباتوار در دسامبر 2014 و توسط شعبه تجدیدنظر سازوکار سازمان ملل متحد برای دادگاه‌های کیفری بین‌المللی صادر شد که از اول ژوئیه 2012 مسئولیت فعالیت‌های باقیمانده دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا را بر عهده گرفته است.
یکی از وظایف کلیدی سازوکار مذکور، یافتن و دستگیری سه متهم فراری از چنگال عدالت دادگاه کیفری بین‌المللی برای روانداست. دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا برای فلیسین کابوگا، پروتس پیرانایا و آکوستین بیزیمانا به اتهام ارتکاب نسل‌کشی و جنایت علیه بشریت کیفرخواست صادر کرده است اما این متهمان تا به امروز از چنگال عدالت گریخته‌اند. ادامه همکاری‌های دولت‌های ملی با جامعه بین‌المللی، برای موفقیت در دستگیری این فراریان از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. وقتی این فراریان دستگیر شوند، سازوکار ملل متحد رسیدگی‌های قضایی آنان را انجام خواهد داد و بر اجرای مجازات‌های آنان در کنار سایر مجازات‌های پیشین اعمال شده توسط دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا نظارت خواهد کرد.
منابع
unictr.irmct.org/en/tribunal
Scharf, Michael P., Statute of The International Criminal Tribunal for Rwanda, United Nations Audiovisual Library of International Law
